From Isolation to Coherence:

De ‘Gouden Zaal’ in het Mauritshuis, Den Haag

Onderzoek naar een spectaculaire vroeg achttiende-eeuwse ontvangstzaal.

Tijdens de recente renovatie van het Haagse stadspaleis het Mauritshuis (2009-2014) werd het vroeg achttiende-eeuwse schilderijenensemble van de ‘Gouden Zaal’ gerestaureerd. Deze restauratie bood een uitgelezen gelegenheid deze schilderingen en de ‘De Groote Beneden Sale’, zoals dit monumentale vertrek vroeger werd genoemd, diepgaand te bestuderen.

De monumentale doekenreeks (1718) is van de hand van de beroemde Italiaanse schilder Giovanni Pellegrini (1675-1741). Deze schilderingen zijn met veel vragen omgeven. Waarom kreeg uitgerekend een Italiaanse schilder, die bovendien nog maar kort in de Republiek werkzaam was, deze uiterst belangrijke opdracht? Bekend is dat Pellegrini verantwoordelijk was voor de drie plafondschilderingen, de twee schouwstukken en een viertal grisailles. Maar maakte hij ook de zes ronde bloemstukken boven de toegangsdeuren of is hiervoor een lokale bloemschilder benaderd? Ook is er de vraag wat de schilderijen precies voorstellen en of er tussen deze voorstellingen een samenhangend iconografisch programma bestaat. Vooral de iconografie van de beide schouwen stelde kunsthistorici tot nu toe voor raadsels.

Een andere belangrijke vraag betreft het maakproces van de schilderijen. Hoe ging Pellegrini te werk? Hoe werden de doeken van de grillig gevormde schouw- en plafondstukken opgespannen en gegrondeerd? Welke materialen en technieken gebruikte hij? Schilderde hij alleen of kreeg hij hulp van anderen? Waren alle doeken wel van meet af aan gevernist?

Een van de belangrijkste vragen rond de zaal betreft haar oorspronkelijke verschijning. Het onderzoek wijst uit dat deze geheel anders was dan tegenwoordig. Zo heeft onderzoek van de restauratoren samen met Royal Dutch Shell reeds uitgewezen dat de plafondstukken oorspronkelijk anders van kleur waren: vooral de roze en blauw luchten waren veel dieper en intenser van kleur.

Maar de meest dramatische verandering in het vertrek betreft zonder twijfel de architectuur zelf. Tegenwoordig is het houten plafond krijtwit geschilderd waardoor menig bezoeker het voor stucwerk zal houden. De betimmering van de wanden bestaat uit geloogd eikenhout waarbij het merendeel van de schilderijlijsten en het meeste decoratieve snijwerk is verguld. Aan deze vele vergulde details dankt de zaal zijn huidige naam. Deze verschijning heeft de zaal echter pas sinds 1951. Over de afwerking in eerder tijd was tot voor kort echter nauwelijks iets bekend. Tijdens de renovatie heeft het project From Isolation to Coherence hiernaar uitvoerig onderzoek verricht. Daaruit is onder meer gebleken dat de wanden en het plafond aanvankelijke lichtgrijs waren geschilderd en rijkelijk voorzien waren van bladgoud en messing bladmetaal.

De resultaten van het onderzoek zijn onder andere gepresenteerd bij de openingstentoonstelling van het Mauritshuis die gewijd was aan de rijke inrichting, bouw- en gebruiksgeschiedenis van dit bijzondere gebouw (juni 2014-januari 2015).

Samenwerking
Het onderzoek wordt uitgevoerd door de restauratoren en conservatoren van het Mauritshuis, samen met externe partners. Behalve het project From Isolation to Coherence zijn dit Royal Dutch Shell, Jos van Och (Stichting Restauratie Atelier Limburg), Richard Harmanni, Johan de Haan (Rijksvastgoedbedrijf en Radboud Universiteit), en bouwhistoricus Henny Brouwer (voorheen Technische Universiteit Delft en Rijksvastgoedbedrijf). From Isolation to Coherence voert het historisch kleuronderzoek uit samen met Ruth Jongsma (Bureau voor kleuronderzoek & restauratie) en Mariël Polman (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed). Ook onderzoekt dit project samen met de restauratoren van het Mauritshuis Pellegrini’s schildertechniek.

Publicaties
M. van Eikema Hommes, K. Keune, R. Jongsma, M. Polman, C. Pottasch, ‘The original colour finish of the Golden Room’ in: Q. Buvelot, Mauritshuis, the building, Zwolle 2014, pp. 152-157

H. Fuhri Snethlage, C. Pottasch, ‘De lucht breekt weer open / A Break in the Clouds’, Mauritshuis in focus 27 (2014), nr. 1, pp. 23-28.

Q. Buvelot, ‘De grote benedenzaal’, Mauritshuis, het gebouw, Den Haag 2014, pp. 131-142.

C. Pottasch, J. van den Burg, M. van Eikema Hommes, R. Haswell, ‘Venetian splendour in the Mauritshuis: a little known painting ensemble by Pellegrini in The Netherlands’, in: A. Wallert (red.), Painting techniques, Postprints of the conference Amsterdam, Rijksmuseum, september 2014, Amsterdam (publicatiedatum 2016).

Koninklijk Kabinet van Schilderijen, Mauritshuis, web-applicatie waarmee men de Gouden Zaal kan waarnemen in zijn oorspronkelijke kleuruitmonstering (in productie, verschijningsdatum juni 2016).

Een artikel samen met de restauratoren over de schildertechniek van Pellegrini en de oorspronkelijke verschijning van de Gouden Zaal is in voorbereiding.