From Isolation to Coherence:

Plafondschilderingen (1672) van Gerard de Lairesse voor Andries de Graeff

Drie plafondschilderingen vertellen een bijzonder verhaal over de roerige periode voorafgaand aan en tijdens het ‘rampjaar’ 1672.

Een driedelige plafondschildering van Gerard de Lairesse (1641-1711), één van de beroemdste schilders uit de late Gouden Eeuw, bekroont sinds 1913 een monumentale vergaderzaal in het Vredespaleis (Den Haag) dat in hetzelfde jaar werd voltooid. De Carnegie-stichting die verantwoordelijk was voor de bouw en het onderhoud van het gebouw, had het plafond al in 1903 op de veiling gekocht als een Triomf van de Vrede; een titel die goed aansloot bij de toekomstige locatie van de schilderingen. Oorspronkelijk was de plafondserie besteld door de bekende Amsterdamse burgemeester Andries de Graeff (1611-1678) voor de zaal van zijn nieuw gebouwde woning aan de Gouden Bocht van de Herengracht (nu nr. 446). De Lairesse signeerde zijn doeken in het rampjaar 1672, toen de Republiek in oorlog was met Frankrijk, Engeland en de bisdommen Münster en Keulen.

De drie voorstellingen tonen gezamenlijk een wolkenlucht met tal van allegorische figuren en voorwerpen. Enkele auteurs hebben in het verleden getracht deze complexe voorstelling te duiden zonder evenwel tot een sluitende interpretatie te komen. Een buitengewoon interessante vondst, die tijdens de restauratie met behulp van technisch onderzoek aan het licht kwam, heeft het nu mogelijk gemaakt de vele vragen rond deze serie overtuigend te beantwoorden. Alle drie de voorstellingen blijken namelijk naderhand meerdere malen grondig te zijn herzien: diverse betekenisvolle figuren en voorwerpen zijn later toegevoegd of juist weggeschilderd. Aangetoond kon worden dat een deel van deze aanpassingen dateren uit de tweede helft van het Rampjaar 1672 en zijn uitgevoerd door De Lairesse zelf of in elk geval onder zijn supervisie.

In de eerste (en dus naderhand aanzienlijk aangepaste) versie vormden de doeken een allegorie op het sluiten van de Vrede van Breda in 1667 waarmee een einde werd gemaakt aan de Tweede Engels-Nederlandse oorlog (1665-1667). Naar aanleiding van de dramatische politieke situatie in de Republiek en ook de benarde persoonlijke omstandigheden van Andries de Graeff in de tweede helft van 1672, blijken de doeken vervolgens nog tenminste twee maal te zijn aangepast. Dit plafond biedt hiermee verrassend nieuw zicht op hoe het zeventiende-eeuwse patriciaat zich door middel van interieurdecoraties profileerde en deze zelfs liet aanpassen wanneer de politieke actualiteit daarom vroeg.

Ook is kleurhistorisch en beperkt bouwhistorisch onderzoek uitgevoerd aan het ontvangstvertrek Herengracht 446 waarmee duidelijk is geworden hoe De Lairesses doeken in het plafond geplaatst waren en wat de originele kleurafwerking was van de architectuuronderdelen. Een digitale reconstructie zal worden vervaardigd van de doeken in hun originele architectonische context waarmee we een goede indruk kunnen krijgen van het oorspronkelijke visuele effect van de schilderingen. Een analyse van De Lairesses instructies omtrent plafondschilderingen in zijn Groot Schilderboek (1707) toont dat hij deze in nauwe samenhang met de architectonische ruimte ontwierp en dat deze daarmee een cruciale rol speelt bij de beleving van zijn plafondstukken.

Samenwerking
Het materiaaltechnisch onderzoek werd begonnen tijdens de restauratie van de schilderingen in 2010. Deze restauratie is uitgevoerd door Milko den Leeuw en Ingeborg de Jongh van Atelier voor Restauratie en Research van Schilderijen. Onderzoek werd indertijd uitgevoerd door Margriet van Eikema Hommes samen met de restauratoren, Manja Zeldenrust, Arie Wallert en Joana Pedroso van het Rijksmuseum Amsterdam, het Thread Count Automation Project (TCAP) en studenten van de Universiteit van Amsterdam.
Het analytisch onderzoek aan de verfdwarsdoorsneden als ook het kleur- en kunsthistorisch onderzoek vond plaats in het kader van het project From isolation to coherence. Het onderzoek in het pand Herengracht 446 vond plaats samen met Ruth Jongsma (Bureau voor kleuronderzoek & restauratie), Restauratieatelier Enkzicht, architect Rogier Zinsmeister, en Pieter Vlaardingerbroek (Bureau Monumenten en Archeologie (BMA)).

Publicaties
M. van Eikema Hommes en Tatjana van Run, ‘Een hemel op aarde voor burgemeester Andries de Graeff: de samenhang tussen De Lairesses plafondschilderingen en de architectuur’ in: Beauty Rules. Gerard de Lairesse en de Maakbare Schoonheid, cat. tent. Rijksmuseum Twenthe, 10 september, 2016 – 22 januari, 2017.

M. van Eikema Hommes, T. van Run, K. Keune, I. Verslype, A. Wallert, M. den Leeuw, I. de Jongh, “Discoveries during the technical investigation of Gerard de Lairesse’s earliest known ceiling painting (1672)”, in: A. Wallert (red.), Painting Techniques, postprints of the conference, Amsterdam, Rijksmuseum, september 2014 (publicatiedatum 2016).

Een Engelstalig boek over de iconografie van de verschillende versies van De Lairesses schilderingen en hun oorspronkelijke visuele context door M. van Eikema Hommes en T. van Run is in voorbereiding. De verwachte publicatiedatum is eind 2016.

Het onderzoek naar het plafond van De Lairesse zal worden gepubliceerd in het proefschrift van Tatjana van Run, met werktitel: Hemelen op aarde. De Amsterdamse productie van plafonddecoraties in particuliere woningen tijdens de late Gouden Eeuw (beoogde promotiedatum 2016).