From Isolation to Coherence:

De Oranjezaal in Huis ten Bosch

De rijke visuele betekenissen van een monumentaal en alomvattend trompe-l’oeil.

De Oranjezaal in Koninklijk Paleis Huis ten Bosch is een van indrukwekkendste en best bewaarde creaties uit de Gouden Eeuw. Dit luisterrijke project werd in opdracht van Amalia van Solms (1602-1675) uitgevoerd ter nagedachtenis aan haar overleden echtgenoot, stadhouder Frederik Hendrik (1584-1647).

De tientallen schilderijen op doek en de beschilderde houten architectuuronderdelen zijn tussen 1648 en 1652 uitgevoerd door de ‘beste schilders van het land’ zoals Amalia hen noemde. Het ging om twaalf kunstenaars uit de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, onder wie Jacob Jordaens, Jan Lievens en Gerard van Honthorst. Zij werkten voor Amalia onder leiding van de schilder-architect Jacob van Campen, die samen met Amalia de zaal had ontworpen, en die met de architect-schilder Pieter Post en de hofsecretaris Constantijn Huygens de totstandkoming van het project coördineerde.

Van 1998 tot 2001 is de Oranjezaal gerestaureerd door Stichting Restauratie Atelier Limburg. Voorafgaand aan, en gedurende de restauratie vond een breed onderzoek naar de schilderingen en decoraties plaats. Dit interdisciplinaire onderzoek werd verricht door een groep van deskundigen, waaronder restauratoren, kunst- en architectuurhistorici en chemici, en was erop gericht om zo goed mogelijk het oorspronkelijke concept van de Oranjezaal en de daarmee bereikte effecten te achterhalen.

Margriet van Eikema Hommes begon tijdens de restauratie haar studie naar de materiaaltechnische en picturale aspecten van de schilderingen in de Oranjezaal. Daarbij werkte ze nauw samen met de restauratoren. Dit onderzoek vervolgde zij samen met restaurator en kunsthistoricus Lidwien Speleers tijdens het NWO-project Comparative studies of paintings in the Oranjezaal (2002-2004), onderdeel van het De Mayerne programma. Het analytisch onderzoek werd daarbij uitgevoerd door chemici van het FOM-Instituut AMOLF.

Ook haar NWO Veni-subsidie bood de gelegenheid het onderzoek te verdiepen, en dat geldt ook voor het huidige Vidi-project From Isolation to Coherence. Dit onderzoek resulteerde in diverse publicaties waaronder het boek in samenwerking met dr. Elmer Kolfin, Universiteit van Amsterdam: Margriet van Eikema Hommes en Elmer Kolfin, De Oranjezaal in Huis ten Bosch. Een zaal uit loutere liefde, Uitgeverij Waanders & De Kunst, Zwolle 2013.

In dit boek ligt de focus op de rijke inhoudelijke en visuele betekenissen van de Oranjezaal. Duidelijk wordt hoe groot de rol van Amalia van Solms was bij het bepalen van het ontwerp en hoe nauwgezet zij daarin haar politieke en dynastieke ambities voor haar nageslacht verwerkte. De schilderingen in de Oranjezaal, die tezamen de deugden en daden van Frederik Hendrik verheerlijken, worden door Elmer Kolfin geïnterpreteerd in het licht van de spanning tussen het stadhouderschap en de monarchaal-dynastieke pretenties van de Oranje-Nassaus. Margriet van Eikema Hommes toont, voor het eerst, aan dat de zaal gezien moet worden als een groot en vindingrijk trompe-l’oeil. De gesuggereerde lichtval − in relatie tot het werkelijke daglicht in de zaal – blijkt tot in de details uitgedacht en ondersteunt op ingenieuze wijze zowel de illusionistische vorm als de diepere betekenis van de schilderingen.

Samenwerking
De restauratie van de Oranjezaal vond plaats van 1998 tot 2001 door Stichting Restauratie Atelier Limburg (SRAL) onder leiding van Prof. dr. Anne van Grevenstein. Vooraf, gedurende, en na deze restauratie vond een breed interdisciplinair onderzoek plaats naar de schilderingen en decoraties waarbij werd samengewerkt door tal van instituten en specialisten.

Onder anderen werkten en financierden mee: de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), de Rijksgebouwendienst (RGD), het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD), de Rijksdienst Cultureel Erfgoed (RCE), Stichting Restauratie Atelier Limburg (SRAL), FOM-Instituut AMOLF, de Technische Universiteit Delft (TU-Delft), de Universiteit van Amsterdam (UvA) en de Vrije Universiteit Amsterdam (VU).

Publicaties
L. Speleers, M. van Eikema Hommes, ‘The genesis of Jordaens’ paintings in the Oranjezaal in Huis ten Bosch Palace’, in: A. Harmssen (red.), Reframing Jordaens: Origin – Transformation – Conservation (in productie: publicatie 2015).

M. van Eikema Hommes, L. Speleers, De secties ‘Observaties en technische informatie’ en ‘Commentaar’, van entries van alle 44 schilderingen in de Oranjezaal: online publicatie Rijksbureau voor Kunsthistorische Publicatie.

M. van Eikema Hommes en Elmer Kolfin, De Oranjezaal in Huis ten Bosch. Een zaal uit loutere liefde, Uitgeverij Waanders & De Kunst, Zwolle 2013.

M. van Eikema Hommes, De Oranjezaal in Huis ten Bosch, Een magistrale stralende zon, in: Tijdschrift voor de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, (2014), nr. 1.

L. Speleers en M. van Eikema Hommes, ‘Jordaens and the Oranjezaal in Huis ten Bosch Palace. The paintings and the letters’, in: B.U. Münch en Z.Á. Pataki (red.), Jordaens. Genius of grand scale / Genie großen Formats, Stuttgart 2012, pp. 131-163

M.H. van Eikema Hommes en L. Speleers, ‘Nine muses in the Oranjezaal: the painting methods of Caesar van Everdingen and Jan Lievens confronted’, in: M. Spring (red.), Studying old master paintings. Technology and practice. The National Gallery Technical Bulletin 30th Anniversary Conference Postprints, Londen 2011, pp. 157-164.

M.H. van Eikema Hommes, ‘“As though it had been done by just one Master”. Unity and diversity in the Oranjezaal (1648-1652), Huis ten Bosch’, in: A.W.A. Boschloo et al. (red), Aemulatio. Imitation, emulation and invention in Netherlandish art from 1500 to 1800. Essays in honor of Eric Jan Sluijter, Zwolle 2011, pp. 288-303.

M.H. van Eikema Hommes, ‘Pieter de Grebber’s Regulen (1649) and the Oranjezaal’, in: Art Matters 3 (2005), pp. 20-36.

M.H. van Eikema Hommes, en L. Speleers, ‘Pieter de Grebber and the Oranjezaal in Huis ten Bosch: Part II: Variations in Painting Technique’, in: Art Matters 3 (2005), pp. 37-46.

M.H. van Eikema Hommes, ‘The Contours in the Paintings of the Oranjezaal, Huis ten Bosch’ in: M. van den Doel et al. (red), The learned eye. Regarding art, theory, and the artists’ reputation. Essays for Ernst van de Wetering, Amsterdam 2005, pp. 58-84.

Een omvangrijke Engelstalige publicatie onder redactie van Prof. dr. Anne van Grevenstein en Prof. dr. Rudi Ekkart (Oud-directeur RKD) is gepland in 2014, terwijl de uitvoerige catalogus met gedetailleerde gegevens over alle schilderingen en met de verdere documentatie nog in 2013 als digitale publicatie zal verschijnen bij het RKD.